Արյան եւ արցունքների միջով

Արթուր Հայրապետյան Դեկտեմբեր 11, 2020

Պրոֆեսոր Բերտրան Վենարը ստանձնել է Հայաստանում ֆրանսիական համալսարանի ռեկտորի պաշտոնը 2020թ. սեպտեմբերի 20-ին՝ Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի մեկնարկից մի քանի օր առաջ։ Այս պատերազմում ՀՖՀՀ-ն կորցրեց իր ուսանողներին։ Ստեղծված իրավիճակում պրոֆեսոր Վենարն այցելել է զոհված 4 ուսանողների ընտանիքներին. ներքոգրյալ հոդվածում իր հույզերն ու ապրումներն են այդ այցելություններից հետո:

Պատերազմն անհամար հայերի թողեց սփռված հազարամյա մարտադաշտում՝ իրենց արյունը շաղախած Լեռնային Ղարաբաղի հողի հետ: Թնդանոթների լռելուն պես ողբ տիրեց բազմաչարչար ընտանիքներում: Այդ թվում՝ մարտում զոհված ՀՖՀՀ-ի ուսանողների չորս ընտանիքներում: Մահվան լուրերի ցնցումից հետո, ատելության զգացումը տիրեց, որին հաջորդեց անսահման տխրությունը: Օր չկա, որ ՀՖՀՀ-ի ընտանիքը չմտածի Դավիթի, Պարգեւի, Արտակի եւ Շանթի մասին: Որպես Հայաստանում ֆրանսիական համալսարանի ռեկտոր՝ ես այցելեցի սգավոր ընտանիքներին:

Դա մի օր էր, որը չէր կարող չլինել սառնաշունչ, եւ թվում էր՝ վաղորդյան քամին ինձ դրդում էր մտորելու: Բետոնե, հնամաշ ճակատամաս, անկայուն սանդուղք, միջանցքներում հայտնվող դեմքեր, եւ այդ ցուրտը, որ թափանցում է հագուստի միջով` զգացնել տալով հուսահատության համը: Պատկերացնում եմ, թե ինչպես էր Դավիթը խաղում եւ վազում այս լաբիրինթոսում: Մի պահ կանգ եմ առնում եւ պատկերացնում նրա ծիծաղը աստիճաններն ի վար գլորվող իր գնդակին նայելիս: Բայց ես արդեն մի դռան առջեւ եմ, որը տանում է դեպի իր ծնողները: Ներս չմտած՝ նկատում եմ հայկական դրոշով ծածկված սեղան, սպիտակ ծաղիկներ, երկու առկայծող մոմ, ահա այն գահը, որտեղից երեւում է Դավիթի դեմքը: Ողջույնի խոսքերից հետո նրա ծնողները պատմում են իրենց որդուց՝ այդ փայլուն երիտասարդից` ծնված պայծառ ապագայի համար: Ցավն անհատնում է, արցունքներ են հոսում աչքերից: Դավիթը վերակենդանանում է նրանց պատմություններում: Մեկը մյուսին շարունակելով՝ հայրը եւ մայրը նուրբ հպումներով պատկերում են իրենց սիրելի անհետ գնացածի ճեպանկարը:

Ապշած եմ նրա քաջությունից, քանզի, լինելով ավելի պաշտպանված դիրքում, նա խնդրել է, որ իրեն տանեն առաջնագիծ, եւ այնտեղ էլ զոհվել է 2020թ. հոկտեմբերի 22-ին:

Հիմա պետք է դեգերել Արտակի տուն հասնելու համար: Երկաթյա դուռը բացվում է դժվարությամբ՝ բոթաբեր աղմուկով: Ես մի տանն եմ, որ թվում է՝ կտարուբերվի ամենաչնչին քամուց անգամ: ՀՖՀՀ-ի երիտասարդ ուսանողի՝ զինվորական համազգեստով մի հսկայական լուսանկար իր երկայնքով իշխում է ողջ սենյակում: Նրա բնական չափի դեմքը շրջապատված է իր բազմաթիվ այլ դեմքերով՝ Արտակը երեխա, Արտակը ծովային հագուստով, ծիծաղող Արտակը, սիրահարված Արտակը, տարբեր դրսեւորումներ, որոնք ասես արհամարհում են նրա մահը: Ծնողները պատմում են 2020թ.-ի աշնանային մի օր նրա հանգած կյանքի մասին: Նրանց միակ որդին ընտրել էր ֆրանսիական կրթությունը իրավաբանություն սովորելու եւ Ինտերպոլում ոստիկան դառնալու համար: 19 տարեկանում նրա երազանքը կոտրվեց քիմիական զենքով հանկարծակի հարձակման ժամանակ: Շուրջս նայելով տեսնում եմ, որ անցյալում նրա ծնողներն արդեն իսկ բազմաթիվ փորձությունների միջով են անցել: Վերջին դեպքը եւս մեկ դաժանություն է փորձություններով լի կյանքում: Վշտի մատնված այս հայ ընտանիքը մնում է կառչած Արտակի ծննդյան առթիվ նվիրված մի հրեշտակի պատկերից: Անտանելի վշտից կորացած մայրը զգուշորեն շշնջում է. «Չեք կարծո՞ւմ, որ այս հրեշտակը նման է նրան»:

Բավական է: Ես գրեթե փախչում եմ այդ վայրից, քանի որ քիչ է մնում լամ նման անարդարության պատճառած վշտից: Մտածում եմ բազմաթիվ սպանդների մասին, որոնց նպատակն էր ոչնչացնել իր հողից կառչած այս ժողովրդին:

Մութ է եւ ցուրտ: Անհնար է գտնել Պարգեւի բնակարան տանող ուղին: Բետոնե կոպիտ ճակատամասը շենքին լքված ամրոցի տեսք է տալիս: Մթության մեջ քիչ է մնում ընկնեմ: Բաց դուռ եւ ինձ տեսնելուց զարմացած երկու փոքրամարմին տատիկ ինձ ընդունում են այն քնքշությամբ, որն իրենց թոռանը պետք է տային: Մայրն ու հայրը վերադարձել են Ռուսաստան: Քիչ-քիչ անվախ եւ կենսուրախ երիտասարդի պատկերն է հառնում: Նրանց պատմելու ընթացքում ես հանում եմ ՀՖՀՀ-ի կարմիր դիպլոմը, որ նրան պետք է տրվեր: Այս փոքրամարմին տարեց կանայք ցնցվում են եւ վիշտն է պատում նրանց, արցունքները հոսում են խորշոմների միջով. «Իմ Պարգեւ, իմ սեր, իմ փոքրիկ»: Նրանք շոյում են դիպլոմը ասես՝ նրա դեմքն են շոյում: Խոնարհում են աչքերը՝ թաքցնելու անտանելի վիշտը: Պատերազմն ավելի մոտ է թվում, երբ դրան նայում ես տխրամած ծնողների աչքերով:

Ժամանակի եւ վայրի փոփոխություն: Անդեմ եւ մոխրագույն ճակատամաս, որից հազարներով կա Երեւանում: Մինչ Շանթի ծնողների տուն մտնելը հիշում եմ նրա հուղարկավորության արարողությունը: Մեկը փարվել էր բաց դագաղում անշարժ պառկած Շանթի մարմնին: Նա նրան ջերմ խոսքեր էր ասում եւ շոյում՝ ասես արթնացնելու համար վերջին քնից: Խոսում ու խոսում էր նրա հետ: Բայց նա ընդմիշտ էր անէացել: Վշտի սարսափելի պատկեր: Փորձում եմ մտքումս նրա գերեզմանի գիրը շարադրել: Աստ հանգչում է Շանթ Նավոյանը (2001-2020)՝ երիտասարդ մտավորական, նրբազգաց եւ լուսավոր, ՀՖՀՀ-ի ուսանող, ով իր կյանքը տվեց հանուն հայրենիքի:

Տեսնում եմ ծնողներին, գրկում: Նրանք ինձ պատմում են իրենց Շանթի կյանքի մասին՝ փոքրիկ մանրամասնություններով, որ նրան գրեթե վերակենդանացնում են: Նա պատերազմ է գնացել սեպտեմբերին՝ իր մոտ ունենալով, ինչը որ զարմանալի է, օրացույցի հոկտեմբեր ամսվա մի փոքրիկ կտոր, միայն հոկտեմբեր ամսվա: Ամեն օր նա մի փոքրիկ խաչ էր դնում՝ նշելով դեպի իր կործանումը տանող ապրած օրը: Նայում եմ՝ ինը փոքրիկ խաչեր:

Տասներորդ օրը չունի նշում, նրա՝ ՀՖՀՀ-ի առաջին զոհի մահվան օրն է: Մայրը հանում է որդու օրագիրը եւ դնում սեղանին: Ես այն վերցնում եմ այնպիսի զգուշությամբ, ինչպես մի թանկ մասունք կվերցնեի: Նրա վերջին գրառումները: Թերթում եմ էջերը. արագ արված ուրվանկարներ, նուրբ, կապույտ ձեռագիր, արագ գրված բառեր, ամսաթվեր: Անկարող եմ այլեւս զսպել արցունքներս, խոնարհում եմ եւ ձեռքերով բռնում ծանրացած գլուխս: Լսում եմ, թե ինչպես է մայրը շշնջում իր Շանթի գրած վերջին բառերը: Նա կարիք էլ չունի կարդալու: Արդեն անգիր գիտե. «Մենք կիսում ենք մեր վերջին փամփուշտները, գոնե ամենքիս մեկ հատ, քանի որ բոլորս էլ ուզում ենք մեռնել հայկական հողում»:

Բերտրան ՎԵՆԱՐ, ՀՖՀՀ ռեկտոր Թարգմանությունը՝ Օլյա Հարությունյանի

«Առավոտ» օրաթերթ 10.12.2020

Կիսվել